'Het is leren en bikkelen, tegen muren oplopen, en dan toch successen boeken'

UPDATE - Een gebouw is een materialenmagazijn geschikt voor hergebruik van grondstoffen, materialen en bouwcomponenten. Op papier is dat eenvoudig, maar de praktijk is anders. Harry Hofman, regisseur circulaire grondstoffen bij GBN, schetst de toekomst.

Categorie: Interviews

Door: Siebe Schootstra, 3 september 2019

Hoe circulair is de bouw momenteel?

'Dat kun je op een aantal niveaus bekijken. Als je kijkt naar wat vrijkomt bij sloop, dan wordt van de materialen zo’n 90 procent na recycling elders weer ingezet. Vaak is dat laagwaardig, zoals hout dat verwerkt wordt tot spaanplaat, bakstenen die onder wegen verdwijnen, en dakleer dat verbrand wordt. Waar we naartoe willen, is hoogwaardig hergebruik. Dat wil zeggen dat het materiaal, al dan niet na bewerking, kwalitatief gelijkwaardig ingezet wordt. Daar zijn wij volop mee bezig.

'Voor veel materialen is hoogwaardig hergebruik mogelijk, maar dat zijn nu nog niches. Voor dakleer bijvoorbeeld bestaan twee bedrijven die dit materiaal opwerken tot een hoogwaardige inzet. Dat is een complex proces en de volumes zijn nog vele malen kleiner dan het aanbod van het materiaal. Dat zie je heel veel, dat het aanbod en de capaciteit voor verwerking nog niet op elkaar zijn afgestemd.'

Harry Hofman: 'Voor veel materialen is hoogwaardig hergebruik mogelijk, maar dat zijn nu nog niches.'

Hoeveel hoogwaardig hergebruik is haalbaar?

'Als je het positief benadert denk ik dat die 90 procent die nu laagwaardig verwerkt wordt ook hoogwaardig toe te passen is, zeker voor de grote bulkstromen. Maar dat zijn materialen die niet echt zichtbaar zijn. Circulair beton is nog steeds grijs en dat is niet sexy. Datzelfde geldt voor dakleer. Ook voor bakstenen wordt gewerkt aan een aantal innovaties. Als het om samengestelde materialen gaat, is het nog moeilijker. Denk aan technische installaties; als die niet circulair in elkaar gezet zijn, is het nu nog heel moeilijk om een haalbare businesscase te maken voor hergebruik van de onderdelen.

'Soms zit daar ook wetgeving in de weg. We hebben een gebouw met kilometers elektriciteitskabels die niet één op één hergebruikt mogen worden, omdat normen voor brandveiligheid zijn veranderd. Dan kun je niets anders dan strippen en de kabel als metaal verkopen. Dat is zonde. Je zit met een categorie waarvoor circulair hergebruik moeilijk of niet mogelijk is. Kozijnen en beglazing zijn vanwege de huidige eisen ten aanzien van energiebesparing niet opnieuw te gebruiken, misschien alleen inpandig. Dat geldt ook voor oude deuren die niet meer in het huidige bouwbesluit passen, of plafondplaten. Ik weet een leverancier die deze wil terugnemen, maar alleen als ze niet ouder zijn dan uit 2010. Daar zit je dan mee.'

Als ik in een slooppand rondloop, zie ik materialen en grondstoffen, anderen zien vooral afval.

Wat is nodig om de ontwikkeling te versnellen?

'Het vraagt om een andere manier van denken. Als ik in een slooppand rondloop, zie ik materialen en grondstoffen, anderen zien vooral afval. Dat “omdenken” is nog geen gemeengoed. Waar het vooral om gaat, is dat de partijen die dit willen elkaar kunnen vinden en het gewoon gaan doen. Dat je bereid bent de stap te zetten en zaken waar je tegenaan loopt, gaande de rit samen op te lossen. Als je het stap voor stap opzet, kun je meters maken. Kijk, er zijn voorbeelden genoeg van circulaire gebouwen, maar dat is nu nog een niche. Wil je een grote beweging maken, dan moet je er gewoon voor gaan. Het is leren en bikkelen, tegen muren oplopen en dan toch weer successen boeken'.

Heeft de opdrachtgever hier niet een belangrijke rol?

'In de markt gaat het bij aanbesteding vrijwel altijd om de laagste prijs. Maar ook binnen een beperkte marge kun je proberen zo circulair mogelijk te werken. Daarbij maak je een vergelijk. Staal dat in een pand zit kun je op de metaalmarkt kwijt, maar wellicht kun je het ook als constructie verkopen, want dat levert veel meer op. Soms wil een opdrachtgever daar niet in mee. We konden een afnemer vinden voor dakpannen, maar we hadden drie dagen een mannetje nodig om deze er af te laten halen. Omdat de opdrachtgever de laagste prijs wilde, zijn die dakpannen er met een kraan afgehaald, want dat gaat veel sneller, en als puin afgevoerd. Er was voor ons geen financiële ruimte om in die extra kosten te investeren. De dakpannen komen nu ergens onder een weg te liggen.'

Harry Hofman: 'We kunnen ketens sluiten als we de sloop verbinden met leveranciers van grondstoffen, materialen en bouwcomponenten.'

'Samen met de opdrachtgever kijken we waar we de meeste impact kunnen hebben. Daarvoor hebben we een tool ontwikkeld waarmee we alternatieven kunnen doorrekenen waarbij gekeken wordt naar de impact op CO2-uitstoot en circulariteit: de “Circimpact”. Om het staal van een gebouw weer als voorbeeld te nemen: staal is een enorme CO2-drager en omsmelten vraagt veel energie. Kun je het als constructie hergebruiken, dan scheelt dat heel veel. Dat heeft echt impact.'

Hoe zie je de toekomst?

'Het begint met een marktplaats en de eerste zijn er al. Daar worden materialen op gezet en zie je dat partijen dat kopen. Die marktplaatsen zullen professionaliseren en dat is de volgende stap. Waar wij vooral naar kijken is het samenwerken met de leveranciers. Deze zijn steeds vaker in staat materialen terug te nemen voor hoogwaardig hergebruik. Hoe groter die groep, hoe eerder een haalbare businesscase mogelijk wordt. Zoveel mogelijk ketens sluiten is de stap waar we met zijn allen nu voor staan.

'We kunnen ketens sluiten als we de sloop verbinden met leveranciers van grondstoffen, materialen en bouwcomponenten. Daar adviseren we opdrachtgevers bij, hoe je dat het beste kunt aanpakken, samen met aannemer en de architect, georganiseerd in een bouwteam. Dat team moet er eerder zijn dan het bestek van de opdrachtgever, want anders kun je het niet daadwerkelijk vormgeven.'

In de praktijk: Beurskwartier Utrecht

Het gebied rond de Jaarbeurs in Utrecht gaat op de schop. Als onderdeel van 'Living Lab Utrecht Slimme en Gezonde Stad' heeft GBN onderzoek gedaan naar de mogelijkheden vrijkomende materialen te hergebruiken. 'Deze revitalisatie zou je circulair willen aanpakken,' zegt Harry Hofman. 'Daarvoor hebben we een inventarisatie gedaan. Welke materialen zitten er in de huidige gebouwen en wat zou je daar circulair mee kunnen binnen het plangebied?'

'De hal van de Jaarbeurs bevat stalen constructies. Die kun je elders weer opbouwen als hal of in nieuwbouw toepassen. Voor de tweede optie moet je de kwaliteit van het staal en de constructie gaan bepalen om binnen huidige vergunningen en bouweisen te blijven. Maar maak je er weer een hal van, dan is dat hergebruik niet onrealistisch. Je bespaart veel impact; metaalrecycling kost veel energie en dan is hergebruik beter'’

Kostenafweging

'Er zijn ook aluminium panelen aanwezig in de hal. Als daar teveel aan gemodificeerd is, dan moet je dat gaan herstellen. Je kunt ze hergebruiken, maar dan moet je eerst het een en ander repareren en dat is arbeidsintensief en komt economisch vaak niet uit. Zo’n afweging heb je ook bij straatstenen. Die kun je op zich prima hergebruiken, maar dit type is vijfhoekig en wegens arbowetgeving mag je straatstenen niet meer met de hand leggen. We hebben een machine gevonden die dit type steen kan leggen; dat is weer een kostenafweging.'

'Van de parkeerterreinen komt behoorlijk wat asfalt en ook dat kun je recyclen, maar je kunt het ook ter plekke gebruiken als cementgebonden fundering. Dan heb je minder transport, minder luchtverontreiniging. Wel heb je ruimte nodig om het tussentijds op te slaan en heb je een machine nodig om het ter plaatse te breken. Op basis hiervan kun je bepalen wat vanuit duurzaamheid het meest voordelig is.'

Andere manier van zakendoen

'De uitkomst geeft een positief beeld: je kunt heel veel doen. Maar de vraag is hoe je het vervolgens gaat realiseren en hoe je het contractueel gaat regelen. Neem beton: de sloper haalt dat eruit en verkoopt dat als granulaat door aan de breker, die haalt de steentjes eruit, dat gaat naar een handelaar en wordt als beton weer aan een aannemer geleverd. Je kunt dit in kaart brengen en kijken welke kosten hierbij spelen. Alternatief is dat de opdrachtgever, in dit geval de gemeente Utrecht, eigenaar blijft en diensten voor bewerking inhuurt. Dat is een totaal andere manier van zakendoen. Behoorlijk complex, maar het kan wel.'

'Wil je de cirkel sluiten dan kan dat alleen in samenwerking met elkaar. Dat vraagt ook om andere contractvormen. Normaal staan in een contract de eisen waaraan je moet voldoen, maar circulariteit vraagt ook om met elkaar te kijken hoe je de cirkel kunt sluiten, waarbij je in een bouwteam samen het project vorm geeft. Maar een bouwteam is nieuw en spannend. Daarin moet je durven investeren. De circulaire ambitie haal je alleen als je samenwerkt. Dat is een leerproces, ook voor de opdrachtgever.'